Średniowiecze
Dogodne warunki naturalne, m.in. żyzne gleby i sprzyjający klimat spowodowały, że już w VI-VII w. rozpoczął się ciągły proces osadniczy na terenie dzisiejszego Lublina. Pierwsza osada powstała na wzgórzu Czwartek, w pobliżu obecnego Podzamcza. Kolejne osady kształtowały się również na lessowych wzgórzach: Staromiejskim, Białkowskim, Żmigrodzie i tzw. Grodzisku (obecnie teren Starego Cmentarza Żydowskiego).

Naukowcy wywodzą nazwę osady Czwartek od funkcji targowych, jakie ona później pełniła Zbudowany, wg tradycji w X w., na szczycie wzgórza pierwszy kościół w Lublinie, miał za patrona św. Mikołaja - opiekuna kupców.

W XII w. ustanowiono w Lublinie kasztelanię. Jej siedziba - drewniany zamek - wznosiła się na Wzgórzu Zamkowym, leżącym pomiędzy Czwartkiem a Wzgórzem Staromiejskim, które stało się najważniejszym miejscem osadniczym późniejszego miasta. Jednocześnie powstał Archidiakonat Lubelski. W 1260 r. przybyli do grodu dominikanie, natomiast na przełomie XIII i XIV w. zbudowano na Wzgórzu Staromiejskim kościół parafialny pw. św. Michała (rozebrany w XIX w.).

Do szybszego rozwoju lubelskiego grodu przyczyniły się wówczas (XII-XIV w.) korzyści, jakie czerpano z międzynarodowego handlu, ponieważ Lublin znalazł się na trasie ważnego szlaku handlowego, wiodącego znad Morza Czarnego do Europy Zachodniej i nad Bałtyk przez Włodzimierz, Lwów, Chełm, Kazimierz Dolny - skąd rozchodził się w kierunku Gdańska oraz na Śląsk.

Przywilej królewski, wydany przez króla Władysława Łokietka 15 sierpnia 1317 roku, przyniósł Lublinowi uzyskanie praw miejskich opartych na prawie magdeburskim.

Gotyk

Z nadaniem praw miejskich wiąże się ożywienie handlowe i gospodarcze Lublina. Powstają również okazałe budowle na Wzgórzu Staromiejskim, jak: zespół kościelno-klasztorny dominikanów, przebudowany w poł. XIV w., czy kamienice mieszczańskie.

Kresowe położenie miasta na pograniczu ówczesnego państwa powodowało częste najazdy Litwinów, Jaćwingów, Rusinów i Tatarów. W 1341 r. król Kazimierz Wielki i odniósł pod Lublinem zwycięstwo nad najeźdźcami tatarskimi i wkrótce nakazał otoczyć miasto murami, wznosząc jednocześnie murowany zamek, wraz z murowaną Kaplicą Świętej Trójcy , na Wzgórzu Zamkowym, obok istniejącej baszty (donżonu) z XIII w.

Okres prosperity zawdzięcza miasto Władysławowi Jagielle, który nie zapomniał lubelskim mieszczanom pośrednictwa w zawarciu małżeństwa z Jadwigą i w objęciu tronu Polski i Litwy w 1386 r. Lublin został obdarowany przez monarchę licznymi przywilejami i wkrótce stał się głównym ośrodkiem wymiany handlowej Polski z Litwą. Z inicjatywy króla w 1418 r. wykonane zostały w kaplicy zamkowej freski rusko-bizantyńskie, wzniesiono kościół jako wotum za zwycięstwo grunwaldzkie, zlokalizowany już poza murami Starego Miasta, co świadczy o dynamicznym rozwoju Lublina.

Następca Jagiełły - Kazimierz Jagiellończyk ustanowił w 1474 r. stolicę nowopowstałego województwa lubelskiego i tej funkcji miasto nie straciło do dzisiaj.

W XV i XVI w. Lublin rozsławiły liczne jarmarki o międzynarodowym charakterze. Przybywali tu wówczas kupcy z całej niemalże Europy, a także z Turcji, Armenii i głębokiej Rosji. Jarmarki przyczyniały się do rozwoju miasta, wpływały na jego życie wewnętrzne, kosmopolityzm i wielokulturowość a także na dobrobyt mieszkańców. Lublin stawał się miastem atrakcyjnym, do którego ściągali przybysze aby się szybko wzbogacić. Miasto poszerzało swoje granice, następował dynamiczny rozwój przedmieść: Krakowskiego, Żmigrodu, Czwartku i Zielonego Rynku.

W 1513 r. ukazuje się pierwsza polska książka pt. "Raj duszny", której autorem jest Biernat z Lublina, uważany za pierwszego pisarza w dziejach Polski, wyprzedzającego tym samym Mikołaja Reja, autora słów "Polacy nie gęsi i swój język mają". Biernat głosił idee zbliżone do protestanckich, które rozwinęły się w Lublinie kilkadziesiąt lat później.

Często odbywały się tutaj sejmy i zjazdy. Największe znaczenie dla dziejów ówczesnej Polski a także Europy miał Sejm z 1569 r. zakończony, po półrocznych obradach, podpisaniem unii polsko-litewskiej, zwanej Unią Lubelską, która stworzyła Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Po tym wydarzeniu nastąpił złoty wiek Lublina.

W II poł. XVI w. Lublin należał do najważniejszych ośrodków miejskich Rzeczypospolitej Obojga Narodów - obok Wilna, Gdańska, Elbląga, Torunia, Poznania , Krakowa i Lwowa. Młodzież coraz liczniej wyjeżdżała na studia, nierzadko za granicę. Na miejscu rozwijało się szkolnictwo parafialne, znaczenie uzyskała żydowska akademia talmudyczna, znana w całej Europie oraz związana z nią drukarnia żydowska, działająca od 1544 r. Do Lublina dotarła wówczas silna fala reformacji, od 1562 r. istniał tu zbór kalwiński. Od lat 60-tych XVI w. Lublin uważany był za jeden z głównych ośrodków ruchu ariańskiego w Polsce, a nawet za stolicę tego radykalnego wyznania protestanckiego.

"Złoty wiek" odznaczał się dużą tolerancją religijną. Walczono na argumenty nie stosując zaciekle siły i gwałtu. W celu zahamowania protestantyzmu sprowadzono do Lublina w 1582 r. jezuitów. którzy powołali do życia kolegium jezuickie. Wkrótce odbyło się kilka publicznych dysput pomiędzy jezuitami, katolikami i arianami.

Znaczenie Lublina w Rzeczypospolitej jeszcze bardziej wzrosło gdy król Stefan Batory wybrał w 1578 r. Lublin na miejsce Trybunału Koronnego dla obszaru Małopolski, łącznie z województwami: ruskim, podolskim i bełskim, a później wołyńskim, bracławskim i kijowskim. Trybunał obrał za swoją siedzibę gmach ratusza miejskiego na Rynku. Zapadające tu wyroki miały ostateczną moc.

W dobrze zachowanym obiekcie znajduje się m.in. Muzeum Historii Ratusza i Trybunału Koronnego.

Miasto znacznie się ożywiło. Wielu możnych budowało własne rezydencje, usytuowane zazwyczaj na ówczesnych przedmieściach Lublina - stanowiących dzisiaj centrum miasta - np. pałace Lubomirskich i Czartoryskich przy Placu Litewskim.

Na Podzamczu rozwinęła się dzielnica żydowska. W 1580 r. powstał w Lublinie Sejm Czterech Ziem (Waad Arba Aracot) - główne przedstawicielstwo społeczno-religijne Żydów z całej Rzeczypospolitej. Rozkwit przeżywała też społeczność Rusinów, np. w 1588 r. powstało bractwo cerkiewne, którego członkami były znane rody wywodzące się z Rusi: Ostrogskich, Sanguszków, Czartoryskich. Po zawarciu unii brzeskiej w 1596 r. coraz większe znaczenie zaczął odgrywać kościół unicki.

Lata zmierzchu i niewoli.

Pojawiające się na pocz. XVII w. pierwsze konflikty religijne i gospodarcze nasiliły się w połowie stulecia wraz z narastającymi problemami tego typu, w całym kraju. W tym czasie następuje schyłek słynnych lubelskich jarmarków. Pojawiły się epidemie "morowego powietrza", jak np. w 1630 r., gdy dżuma zebrała ok. 5 tys. ofiar. Najtragiczniejsze skutki dla Lublina jak i dla całego kraju miały wojny, które prowadziła Rzeczpospolita od poł. XVII w. Powstanie kozackie na Ukrainie w 1648 r wywołało w Lublinie panikę i wyjazd wielu obcych kupców. W 1655 r. wojska kozacko-rosyjskie złupiły miasto, zwłaszcza dzielnicę żydowską. Rok później do Lublina wtargnęły wojska szwedzkie, uzmysławiając mieszkańcom czym jest "potop". Zabudowa miasta popadła w ruinę a ludność zdziesiątkowana. Nastąpił spadek aktywności gospodarczej mieszczan.

Lata wielkiej wojny północnej na pocz. XVIII w. przynoszą dalszą ruinę i zubożenie lublinian, mimo przywileju uzyskanego w 1703 r. od Augusta II zrównującego Lublin z Krakowem, za wierność okazaną monarsze podczas jego walki z królem szwedzkim.

Po zakończeniu wojny północnej zaczęły powstawać nowe inwestycje budowlane, jednak głównie sakralne i szlachecko-magnackie. Zabudowa miasta i mieszczanie prezentowali się bardzo ubogo. Goszczący przejazdem przez Lublin w 1781 r. król Stanisław August utknął karocą w błocie przed kościołem Św. Ducha i dopiero sprowadzone woły wyratowały monarchę z opresji...

W wyniku działalności Lubelskiej Komisji Boni Ordinis (Dobrego Porządku), która powstała w 1780 r. nastąpiło rozbudzenie i odbudowa życia miejskiego. Restaurowano stare i budowano nowe kamienice, odrestaurowano ratusz nadając mu piękny klasycystyczny wystrój, brukowano ulice.

Po blisko 100 latach przerwy odrodził się w Lublinie protestantyzm. W 1788 r. zbudowano ewangelicką świątynię pw. Świętej Trójcy, która funkcjonuje do dzisiaj. Ożywioną działalność prowadził Trybunał Koronny, który spełniał również rolę lokalnego ośrodka kultury. Mieszczanie lubelscy z radością przywitali ogłoszenie Konstytucji 3 Maja. Pierwszym konstytucyjnym prezydentem miasta został wówczas Teodor Gruell-Gretz, Niemiec z Warmii, który swoją gospodarnością zasłużył na wdzięczność lublinian.

Niestety, już w 1792 r. miasto zajęły wojska rosyjskie, które na rozkaz carycy Katarzyny II najechały odradzającą się Rzeczpospolitą.

Insurekcja Kościuszkowska tylko na krótko ożywiła niepodległościowe nadzieje. W latach 1795-1809 Lublin znalazł się pod zaborem austriackim, który był jednocześnie okresem zastoju społeczno-gospodarczego. Krótkotrwały epizod Księstwa Warszawskiego (1809-1815) nie przyniósł większego ożywienia gospodarczego, co najwyżej kulturalne. Kwitło życie towarzyskie gdy w mieście pojawili się dyplomaci i oficerowie napoleońscy.

Po abdykacji Napoleona Lublin zajęli Rosjanie (1813) a wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego miasto znalazło się w Królestwie Polskim, aż do poł. XIX w.

Lublin podzielono na dwa cyrkuły: I. - miasto chrześcijańskie i II. - miasto żydowskie.

Przez pierwsze kilkanaście lat udało się uporządkować i rozbudować miasto. Pojawiły się pierwsze manufaktury sukiennicze i fabryka tytoniu, rozwijała się działalność oświatowa i kulturalna, m.in. w 1818 r., z inicjatywy Stanisława Staszica, powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk a w 1826 r. odsłonięto pomnik Unii Polsko-Litewskiej.

Lublinianie, podobnie jak wszyscy Polacy, nie chcieli jednak żyć w gorsecie carskiej zwierzchności i spontanicznie poparli wybuch Powstania Listopadowego.W mieście istniał ośrodek podziemnej władzy powstańczej, mimo stacjonowania tu 5-tysięcznego garnizonu rosyjskiego. Do oddziałów powstańczych poszła połowa uczniów liceum lubelskiego a prawie wszyscy ze starszych klas. Po upadku powstania na mieszkańców Lublina spadły kontrybucje, konfiskaty, aresztowania i zsyłki na Syberię.

W II poł. XIX w., w okresie Lublina gubernialnego, w epoce kapitalizmu, uformował się nowy kształt urbanistyczny miasta. W 1877 r. Lublin zyskał połączenie kolejowe z Warszawą i Kowlem. Powstały fabryki maszyn rolniczych, kotłów, wag, garbarnia, browar, młyny wodno-parowe, a ich właścicielami byli przeważnie ewangelicy. W przeddzień wybuchu I wojny światowej liczba mieszkańców przekroczyła 80 tys., z czego połowę stanowili Żydzi, 40 % katolicy a ok. 10 % prawosławni i protestanci.

Wydarzenia rewolucyjne 1905 r. w Polsce i Rosji przyniosły Lublinowi pewne zdobycze, m.in. zakładano prywatne szkoły średnie z językiem polskim. W 1908 r. powstała Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego, w 1914 r. otwarto Muzeum Lubelskie.

Pierwsza stolica odrodzonej Polski.

W rok po wybuchu I wojny światowej Rosjanie opuścili Lublin a na ich miejsce wkroczył okupant austriacki. Ciężką sytuację materialną łagodziły większe swobody w życiu publicznym, zarówno kulturalnym jak i oświatowym, a z czasem i politycznym.

U schyłku 1918 r., gdy Polska odzyskiwała niepodległy byt, Lublin stał się ośrodkiem nowej państwowości - 7 listopada powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele, politykiem związanym z Józefem Piłsudskim. Lublin był tylko przez cztery dni stolicą Polski, ponieważ już 11 listopada Tymczasowy Rząd podporządkował się władzom centralnym w Warszawie.

W okresie międzywojennym, w wyniku ukształtowania granic II Rzeczypospolitej, Lublin znalazł się w centrum Polski a województwo lubelskie było jedynym w kraju, które nie graniczyło z żadnym obcym państwem. Miasto miało początkowo bardziej charakter administracyjny i handlowy, niż przemysłowy. Istniejące fabryki i przedsiębiorstwa przypominały zakłady rzemieślnicze. W latach 30-tych rozpoczęto budowę filii General Motors - przyszłą Fabrykę Samochodów Ciężarowych a Zakłady Mechaniczne E. Plagego i T. Laśkiewicza przejęła Lubelska Wytwórnia Samolotów. Zapoczątkowano ważne inwestycje komunalne. W 1918 r. powstał Katolicki Uniwersytet Lubelski, a w 1930 żydowska Uczelnia Mędrców. Ówczesny Lublin uważany był za znaczący ośrodek kulturalny. Duże sukcesy osiągał teatr miejski, zarówno polski jak i żydowski, wybitne osiągnięcia notowała miejscowa grupa literacko-poetycka z Józefem Czechowiczem, Franciszką Arnsztajnową i Józefem Łobodowskim na czele.

Lata II wojny światowej.

Ciężkie bombardowania niemieckiego lotnictwa, 9 i 13 września 1939 r., spowodowały duże zniszczenia budynków i ulic oraz śmierć kilkuset osób. Od bomby zginął wówczas młody i niezwykle utalentowany poeta Józef Czechowicz. 18 września do miasta wkroczyli Niemcy i rozpoczął się jeden z najtragiczniejszych okresów Lublina. Wielkim dramatem był los 40 tysięcy ludności żydowskiej, którą okupant zamknął w getcie a w 1942 r. dokonał jej zagłady w Treblince, Sobiborze, Bełżcu i Majdanku. Hitlerowski obóz na Majdanku stał się wspólnym grobem kilkuset tysięcy ludzi z 26 państw Europy! Terrorowi i eksterminacji podlegała również ludność polska, którą wywożono na przymusowe roboty do Niemiec lub do obozów koncentracyjnych, torturowano i zabijano w siedzibie gestapo "Pod Zegarem" i na Zamku Lubelskim. Mieszkańcy Lublina odpowiadali zorganizowanym oporem i walką. Już w październiku 1939 r. powstała podziemna organizacja Komenda Obrońców Polski (rozbita na przeł. 1940/41 r. przez gestapo), następnie Służba Zwycięstwa Polsce, przekształcona w Związek Walki Zbrojnej a później w .

W Lublinie AK miała ok. tysiąca zaprzysiężonych członków, działających w 6 rejonach miasta, wydzielonych przez władze Komendy Okręgu Armii Krajowej, dowodzonych do 1943 r. przez pułkownika Kazimierza Tumidajskiego ps. "Marcin". Działały tu również konspiracyjne jednostki Batalionów Chłopskich i Armii Ludowej, produkowano broń i amunicję, prowadzono tajne nauczanie, wydawano prasę konspiracyjną, likwidowano konfidentów i funkcjonariuszy gestapo i policji, niesiono pomoc więźniom Majdanka i Zamku oraz ich rodzinom. W dniach 21-23 lipca 1944 r. lubelskie oddziały AK i BCH uniemożliwiły, opuszczającym Lublin hitlerowcom, dokonanie wielu zniszczeń, jednocześnie obsadziły urzędy i budynki państwowe.

Wkrótce po wkroczeniu wojsk polskich i radzieckich do Lublina oddziały AK i BCH zostały zmuszone do złożenia broni a kierownictwo aresztowano i internowano. Nadeszły nowe dni "wyzwoleńczej okupacji" sowieckiej i podporządkowanej jej Polskiej Partii Robotniczej, PKWN, Krajowej Rady Narodowej, sztabu głównego Wojska Polskiego... Od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945 Lublin pełnił funkcję stolicy odzyskanych spod okupacji niemieckiej obszarów, zwanych Polską Ludową. Zamek Lubelski, który w czasie zaborów i okupacji hitlerowskiej pełnił funkcję więzienne, znowu zapełnił się skazanymi - głównie polskimi patriotami, nie mogącymi pogodzić się z narzuconą, wbrew polskiemu społeczeństwu, rzeczywistością polityczną i społeczną.

Czasy współczesne.

Pierwsze lata powojenne były wykorzystane głównie na odbudowę infrastruktury, zniszczonej działaniami wojennymi i okupacją.

Nacjonalizacja przemysłu spowodowała zanik znanych firm o wieloletnich tradycjach. Zabrakło również żydowskich sklepów i warsztatów rzemieślniczych. Na każdym kroku uwidaczniał się socjalistyczno-siermiężny charakter lubelskich ulic. Rozbudowywano natomiast intensywnie przemysł: Fabrykę Samochodów Ciężarowych, Lubelskie Zakłady Graficzne, Lubelskie Zakłady Naprawy Samochodów, Fabrykę Maszyn Rolniczych i wiele innych - co powodowało duży napływ ludności do Lublina i związaną z tym budowę spółdzielczych dzielnic mieszkaniowych.

Zaraz po wojnie reaktywowano życie oświatowe, m.in powołano do życia Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, a także kulturalne - działał Teatr Wojska Polskiego, później Teatr Dramatyczny im. Juliusza Osterwy, następnie Teatr Muzyczny (1946 r.), Teatr Lalki i Aktora (1954) oraz Filharmonia Lubelska.

Narastający rozdźwięk pomiędzy władzą polityczną i administracyjną kierowaną przez PZPR a społeczeństwem był przyczyną strajków robotniczych w 1980 r., które zaowocowały ważnymi przemianami społeczno-politycznymi w całej Polsce, a wkrótce powstaniem III Rzeczypospolitej. Strajki wybuchły w lipcu, najpierw w Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego w pobliskim Świdniku, po kilku dniach w Lublinie, a następnie ogarnęły cały kraj, m.in. Stocznię Gdańska, gdzie miesiąc później zrodził się Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność".

Długie i ciekawe dzieje Lublina można najłatwiej poznać zwiedzając jego zabytki, muzea, prowadząc rozmowy z gościnnymi mieszkańcami, wśród których młodzież szkolna i studencka stanowi połowę ludności miasta.

Artykuł na podstawie www.lublin.pl